Khi “Ðứng trước biển”của Nguyễn Mạnh Tuấn vừa xuất bản, Giáo sư Nguyễn Khắc Viện có viết rằng “Về sau nếu ai muốn hiểu lại cái thời đã qua, hãy tìm đọc tác giả tuổi đời chưa đến 40 này”.
Nhà văn nhớ lại - Bối cảnh bấy giờ là sau 2 năm thống nhất, những không khí lạc quan đã dần nhường lại cho chuyện cơm áo gạo tiền hàng ngày. Kinh tế miền Nam có mặt mạnh nhưng cũng có mặt yếu, đó là nếu không xuất khẩu được thì nó cũng sẽ chết. Vậy làm gì để tồn tại lúc này?”.
Khi ấy, xuất hiện mô hình Xí nghiệp đánh cá Vũng Tàu – Côn Đảo được báo chí ca ngợi như một hình mẫu có thể giúp kinh tế miền Nam tiến lên. Nguyễn Mạnh Tuấn được được cử đến tham quan mô hình này để sáng tác, dĩ nhiên nhiệm vụ của ông là viết một tác phẩm ca ngợi xí nghiệp đầu tàu và đang tạo cảm hứng cho toàn xã hội.
Sau khi đi thực tế về, nhà văn trả lời với lãnh đạo thành phố là “Tôi không viết được. Nếu viết, tôi sẽ viết ngược lại với những gì báo chí đang ngợi ca”. Mọi người nghe như sét đánh ngang tai vậy. Nhà văn bèn “giải trình” rằng, cách làm ăn của xí nghiệp này sớm muộn cũng thất bại, với lý lẽ rất thuyết phục.
Một tác phẩm gây tiếng vang khắp cả nước trong thời kỳ đất nước khó khăn mọi bề, chắc chắn nội dung của nó không chỉ giới hạn trong chuyện mô hình khoán ăn chia. “Đứng trước biển” đã mô tả một xã hội đang chuyển mình và rất cần niềm tin. Trong một tập thể mà người tốt kẻ xấu lẫn lộn ấy, niềm tin là điều không thể thiếu.
“Đứng trước biển” có những câu văn như đóng đinh vào lòng người đọc: “Mất cái gì thì mất chứ không thể để mất lòng tin của quần chúng”. Hay những trăn trở nhói lòng: “Để những gia đình công nhân phải chịu đựng vô lý trong sự cùng cực này thêm một ngày là ta có tội một ngày... Không phải tụi đầu nậu lưu manh mà chính chúng ta phải chịu trách nhiệm”.
Nguyễn Mạnh Tuấn tủm tỉm, đôi mắt ông sáng lên: “Sau khi nghe tôi báo cáo, một đồng chí lãnh đạo thành phố bảo: Cậu thấy đúng thì cậu cứ viết Tuấn ạ, nhưng đừng bảo ai rằng tôi nói cậu viết nhé. Viết xong đưa tôi xem trước khi in!”. Khi viết xong, nhà văn đưa thẳng cho nhà in để xuất bản.
Cuốn sách được in ra, gây sóng gió dư luận. Có những bài báo vạch ra 7 tội của nhà văn. Nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn bùi ngùi: “Tôi nằm nhà, không ai chơi với tôi nữa, bạn bè xa lánh. Tôi nằm nghe đài họ phê phán tôi, kể tội tôi, không phải một mà nhiều đài phát thanh. Rồi những người thân, trong ngành, báo với tôi rằng, đang có những cuộc họp bàn việc khởi tố tôi”.
Mặc dù “Đứng trước biển” không nói rõ tên Xí nghiệp đánh cá Vũng Tàu- Côn Đảo, song bối cảnh tác phẩm là Vũng Tàu- Côn Đảo cũng đủ để tác giả bị quy vào tội viết sai sự thật, hoặc có thể gây ra sự hiểu lầm đối với xí nghiệp cũng như làm tổn hại phong trào xây dựng kinh tế tại miền Nam.
Cảnh tỉnh về khoán sản phẩm
Những năm 1980, đất nước chìm đắm trong cấm vận, khó khăn thời hậu chiến và chiến tranh biên giới nóng bỏng. Nền kinh tế của miền Nam chuyển sang chế độ mới, không xuất khẩu được, ngành ngư nghiệp, tàu cá nằm bờ, khốn đốn.
Nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn bảo: “Tôi không học về kinh tế, nhưng tôi viết dựa vào tâm thế lợi ích chung của đất nước. Mô hình của xí nghiệp đánh cá lúc đó là khoán sản phẩm. Đánh được bao nhiêu cá thì chia ra hai phần, một phần của nhà nước, một phần của nhân dân. Sau một tháng đi biển, thuyền trưởng được chia tới 18 cây vàng. Nhưng nếu không đánh được cá thì sao? Tàu bè hư hỏng tiền đâu sửa?Giám đốc xí nghiệp trình độ văn hóa lớp 3 lớp 4 thôi”.
