Hoan Châu Ký có tên gọi đầy đủ là "Thiên Nam Liệt Truyện Nguyễn Cảnh Thị Hoan Châu ký", là một cuốn gia phả chứa đựng nhiều giá trị lịch sử, văn học viết dưới dạng tiểu thuyết, chương hồi.Cuốn sách được một vị tổ của dòng họ Nguyễn Cảnh tại Nghệ An viết vào những năm cuối thế kỷ 17.
Hoan Châu Ký ngoài lời đề tựa cho cuốn sách còn có bốn hồi, mười sáu tiết, một hồi bốn tiết. Tác phẩm kể chuyện vào cuối đời nhà Hồ giặc Minh xâm lược nước ta. Ở Đông Triều có người tên là Nguyễn Cảnh Lữ sống không nổi, phải bỏ làng lánh nạn vào phương Nam, cuối cùng dừng chân ở Ngọc Sơn thuộc đất Hoan Châu làm nghề chèo đò, con của Lữ tên là Luật nổi tiếng với tài châm cứu không may bị hổ giết hại, con của Luật tên Cảnh làm nghề thuốc Nam, tốt bụng lại nhân hậu nên được ông thầy địa lý tìm cho ngôi đất phát, Cảnh táng hài cốt mẹ vào đó, từ đây dòng họ Nguyễn Cảnh có bước ngoặt thực sự. Nhà Mạc cướp ngôi nhà Lê, đám cựu thần không phục, giặc cướp nổi lên khắp nơi, người con thứ năm của Cảnh là Huy tập hợp dân chúng đánh giặc giữ làng. Nguyễn Kim dựng triều Lê trung hưng ở Sầm Châu, Huy cùng con trai là Hoan đến yết kiến và được trọng dụng.
Vua Lê về hành tai Vạn Lại bị viên cận thần là Nguyễn Tử Nha thông đồng với nhà Mạc làm phản,Nguyễn Cảnh Hoan dùng phục binh đánh bại tướng nhà Mạc là Nguyễn Kính, bề tôi nhà Mạc là Lê Bá Ly và Nguyễn Thiến vì bất mãn bỏ chạy vào Thanh Hoa đón quân Lê ra đánh Thăng Long, chúa Mạc bỏ chạy khỏi kinh thành. Hoan lập được nhiều chiến công được ban cho quốc tính và tên mới là Trịnh Mô, Phan Công Tích tử tiết tại lèn Hai Vai, Hoan đại phá được quân Mạc do Nguyễn Quyện chỉ huy, do bị nội phản Hoan bị quân Mạc bắt đem về Thăng Long, Kiên là con của Hoan đánh lui quân của Quyện. Hoan bị giết thi hài được đưa về an táng tại quê nhà.
Trịnh Tùng đem quân đánh vào Thăng Long, vua Mạc rút về giữ Hà Bắc. Tướng Mạc là Bùi Văn Khuê hàng nhà Lê, vua Lê về Thăng Long, Phùng Khắc Khoan đi sứ nhà Minh, Nguyễn Hoàng lập mưu vào xây dựng cơ ngơi riêng ở Thuận Hóa, quân Mạc chiếm lại kinh thành Thăng Long.Nguyễn Cảnh Hà kết hôn với quận chúa, Trịnh Tùng mộng thấy Nguyễn Cảnh Hoan. Cảnh Hà tu tạo chùa Bụt Đà, Trịnh Xuân và Trịnh Tráng tranh ngôi báu, Trịnh Tùng bày mưu Giết Trịnh Xuân, Trịnh Tráng mang quân đi dẹp họ Mạc ở Cao Bằng,Cảnh Hà được chúa Trịnh ban cho tên mới Trịnh Tông, nhà Mạc thất bại hoàn toàn, công cuộc Trung Hưng thành công, đất nước yên bình.
Những nội dung chính trên đây được trình bày dưới dạng văn xuôi, xen thêm một số loại văn biện ngẫu(thư, chế, sắc, câu đối)hoặc văn vần(thơ, tán)trong nhiều hồi nhiều tiết. Mở đầu mỗi hồi, mỗi tiết đều có hai câu đối ngẫu khái quát nội dung sắp kể của hồi đó, kết thúc mỗi hồi hoặc mỗi tiết đều có những chữ "thật là" kèm theo hai câu đối ngẫu mang ý nghĩa chuyển tiếp.
Về nhân vật trong tác phẩm đề cập đến các chính khách, nhà quân sự tên tuổi trong xã hội nước ta thế kỷ 16,17.Giới cầm quyền Lê-Trịnh có các vua Lê từ Trang Tông đến Hy Tông,các chúa Trịnh từ Trịnh Kiểm đến Trịnh Tráng, danh tướng có Vũ Công Kỷ, Nguyễn Cảnh Hoan,Nguyễn Hoàng, Nguyễn Tử Nha, Hoàng Đình Ái, Phan Công Tích, Lại Thế Khanh, Nguyễn Cảnh Kiên,Nguyễn Cảnh Hà,Nguyễn Bá Quýnh, Nguyễn Trọng Thưởng...vv, Về giới cầm quyền nhà Mạc có Thái tổ Mạc Đăng Dung đến Mạc Kính Vũ,các hàng tướng nhà Mạc có Lê Bá Ly, Nguyễn Thiến, Nguyễn Kính,...
Các biến cố tác phẩm ghi lại đầy đủ từ việc nhà Lê được khôi phục, sự sụp đổ của nhà Mạc, mâu thuẫn giữa các trung tâm quyền lực Lê-Mạc, Lê-Trịnh, Trịnh-Nguyễn, Trịnh-Trịnh, thái độ thờ ơ của giai cấp thống trị với nhân dân, sự cơ cực của nhân dân trong cuộc chiến tranh Lê-Mạc.
