Lê Văn Khôi, theo ghi chép trong “Đại Nam thực lục” thì “nguyên họ Bế, con trai Bế Văn Kiện, thổ mục tỉnh Cao Bằng”. Sau này khi theo với với dưỡng phụ Lê Văn Duyệt, Khôi mới đổi họ.
Là dưỡng tử của Tổng trấn Gia Định thành Lê Văn Duyệt. Cha nuôi mất đi, Lê Văn Khôi nổi dậy nơi thành Phiên An, gây nên sự kiện “sự biến thành Phiên An” kéo dài 3 năm (1833-1835) làm cho vua Minh Mạng vất vả đánh dẹp. Sau sự biến ấy, biết bao nhân mạng phải đầu lìa cổ, hồn lìa xác...
Sự biến thành Phiên An do Lê Văn Khôi đứng đầu, kéo dài tới 3 năm (1833-1835) làm cho vua quan nhà Nguyễn hết sức vất vả điều quân chống đỡ, đánh dẹp. Thế rồi, như trong “Gia Định xưa”, Huỳnh Minh cho hay, cuộc nổi dậy cũng đến lúc vãn hồi khi quan quân triều đình vây thành quanh năm suốt tháng “tình thế cực kỳ gay cấn, bấy giờ một chiến hữu đã từng thề sống chết với nhau là Vệ úy Thái Công Triều lại trở lòng quy thuận triều đình.
Đau khổ, căm hơn, lo lắng quá độ khiến thân xác ông (chỉ Lê Văn Khôi-Người dẫn chú) suy nhược. Vào khoảng tháng Chạp năm Quý Tỵ (1833) Lê Văn Khôi bịnh mất”. Tuy nhiên, trong “Hoàng Việt Giáp Tý niên biểu” thì ghi Khôi mất năm Giáp Ngọ (1834).
Mất người đứng đầu, các chiến hữu của Khôi vẫn kiên trì chiến đấu nhưng rồi cuối cùng, thành Phiên An cũng bị hạ vào tháng 7 năm Ất Mùi (1835). Và đây, chính là lúc số phận những kẻ bại trận được định đoạt hết sức nghiệt ngã. Bên cạnh án của Lê Văn Duyệt được tuyên mà chúng tôi đã nói rõ ở kỳ trước, thì với những người can dự “cuộc nổi loạn”, cái chết cầm sẵn.
Hãy xem trong “Việt Nam danh tướng yếu mục” chép về số phận của họ: “Vì binh ngụy (chỉ quân Lê Văn Khôi-Người dẫn chú) bị vây đã ba năm, phần đói khác (khát) cực khổ, nên ai nấy cũng hình gầy vóc ốm; song tuy vậy chớ chạy cũng chẳng khỏi án tử hình; đức Minh Mạng lúc ấy xuống lịnh đồ sát cả thảy, chẳng chừa một đứa con đỏ.
Giết sạch thành Saigon rồi, truyền đem hết cả những thây đó vào chôn chung một huyệt tại làng Chí Hòa bây giờ, được tục kêu là “Mả Ngụy”. Chỉ có Lê Văn Khôi đã thát (thác) trước ngày thành bị lấy” (chúng tôi chép nguyên văn theo chính tả xưa).
Ấy là việc ghi chép chung về hậu kết cuộc nổi dậy, cả thành Phiên An tất thảy đều bị giết hết. Còn chung cục cụ thể, xem trong “Việt Nam sử lược”, thấy thảng thốt làm sao khi quân triều đình hạ được thành“vào bắt giết quân giặc cả thảy đến 1.831 người, đem chôn chung một chỗ”.
Theo tạp chí “Revue Indochinoise” số 7-8 năm 1915 thì 6 trọng phạm bị đóng cũi giải về Huế, trong đó có Linh mục người Pháp là Marchand (cố Du), một người Tàu tên Mạch Tấn Giai, và con trai Khôi mới lên 7. Tội tử hình được tuyên với các trọng phạm. Cố Du và 5 người kia bị tội lăng trì.
Danh sách của họ, trong “Gia Định xưa” còn ghi: Con Khôi, cố Du, Mạch Tấn Giai, Hoành, Trấm, Bột. Riêng Lê Văn Khôi bị chết trước đó, thì mộ bị quật lên, sọ bị nhốt trong cũi mà điệu về kinh để thọ hình. Đời làm vua của Minh Mạng đạt nhiều thành tựu, nhưng “sự biến thành Phiên An” cùng những án tử hàng nghìn người, vẫn là một vết đen của vị vua có nhiều cải cách này...
