Nói đến “Nguyễn Đình Chiểu - Tấm gương yêu nước và lao động nghệ thuật”, đây là tập sách được Viện Văn học xuất bản năm 1972 nhân kỷ niệm 150 năm ngày sinh cụ Nguyễn Đình Chiểu. Đây gần như là một tập tổng luận các bài viết nghiên cứu về nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu trên nhiều góc độ. Cuốn sách được bố cục thành 2 phần, gồm: Kỷ niệm Nguyễn Đình Chiểu và Nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu với hơn 30 bài viết của các học giả lỗi lạc, các nhà nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ của nước ta.
Trong tập sách có đăng lại nguyên văn bài viết “Nguyễn Đình Chiểu, ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc”, đăng trên Tạp chí Văn học nhân kỷ niệm lần thứ 75 ngày mất của nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu (7-1963) của Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Lúc ấy, Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã viết: “Trên trời có những vì sao có ánh sáng khác thường, nhưng con mắt của chúng ta phải chăm chú nhìn thì mới thấy và càng nhìn thì càng thấy sáng. Văn thơ của Nguyễn Đình Chiểu cũng vậy”.
Trong bối cảnh của năm 1972, khi cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đang bước vào giai đoạn khốc liệt nhất, trong bài diễn văn tại mít-tinh kỷ niệm 150 năm ngày sinh nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu tại Hà Nội (tháng 7-1972), nhà hoạt động cách mạng Hà Huy Giáp - Thứ trưởng Bộ Văn hóa đã nói: “… Chúng ta căm ghét điều mà Nguyễn Đình Chiểu căm ghét, chúng ta yêu thương điều mà Nguyễn Đình Chiểu yêu thương. Nguyễn Đình Chiểu rất cổ điển mà cũng rất hiện đại. Cuộc đời ông, thơ văn ông vẫn là niềm kích động, cổ vũ cho sự nghiệp của chúng ta. Mỗi chúng ta có thể rút ra bài học cho mình từ cuộc đời và sự nghiệp của ông: bài học sống, chiến đấu và sáng tạo nghệ thuật”.
Phân tích về sự nghiệp của cụ Nguyễn Đình Chiểu, ông Hà Huy Giáp đã cho rằng: “Nghệ sĩ lớn là người phản ánh được vào tác phẩm của mình những khía cạnh của vấn đề mà thời đại đặt ra phải giải quyết… Nguyễn Đình Chiểu là người nghệ sĩ đầu tiên của Việt Nam đã xác định vị trí chiến đấu của nhà thơ trên mặt trận đấu tranh cách mạng. Với ông, văn chương không phải chỉ để tu dưỡng mà là một vũ khí chiến đấu sắc bén”.
“Nguyễn Đình Chiểu là một chí sĩ yêu nước, một nhà thơ lớn của nước ta. Đời sống và sự nghiệp của Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương sáng, nêu cao địa vị và tác dụng của văn học, nghệ thuật, nêu cao sứ mạng của người chiến sĩ trên mặt trận văn hóa và tư tưởng”, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã viết.
